Ngay từ thời kỳ đầu kháng chiến chống thực dân Pháp, xã Đồng Tân được đánh giá là một nơi có vị trí cực kỳ quan trọng, là 1 trong 4 xã trung tâm khu cháy của Ứng Hoà, phía nam tỉnh Hà Đông, là căn cứ kháng chiến, là hậu phương của cán bộ, bộ đội, cơ quan của Đảng và nhân dân Hà Nội về trú chân hoạt động. Để chuẩn bị bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ, quân dân và du kích xã Đồng Tân đã tham gia phong trào “tiêu thổ kháng chiến”, “rào làng chiến đấu”, đào hầm phòng tránh phi pháo của địch bắn phá, tập luyện về quân sự và chính trị. đến cuối năm 1949 việc xây dựng làng chiến đấu liên hoàn kiên cố ở 4 thôn từ Vọng Tân, Khả Lạc, Tứ Kỳ đến Đồng Xung cơ bản được hoàn thành với trong hào, ngoài luỹ. Quanh các làng là bức tường bằng những rặng tre đan khít nhau dày đặc, mỗi làng đều làm cổng chắc chắn ở đầu làng. Giao thông hào được thông suốt từ làng nọ sang làng kia, rồi đắp ụ trên đường 75 để ngăn cản sự cơ động của địch. Dân quân du kích địa phương còn đào nhiều hầm bí mật với nhiều loại hầm khác nhau ở mọi vị trí để bảo vệ cán bộ, bộ đội và du kích khi cần thiết. có cả hầm chứa thương binh, lương thực, thực phẩm, vũ khí… du kích các thôn, xã thực hiện việc canh gác tuần tra nghiêm ngặt cả ngày lẫn đêm, nhiều dân quân, du kích Đồng Tân được đưa đi thực tập đánh địch, phá tề ở vùng giáp danh địch tạm chiếm như bao vây quấy rối bốt Yên Lộ, Thạch Bích, toàn xã dấy lên một khí thế chuẩn bị kháng chiến, đánh giặc, giữ làng.

Tái hiện cảnh chạy càn sống của nhân dân Đồng Tân trong những năm kháng chiến

           Vào khoảng cuối tháng 4/1950 sang đầu tháng 5/1950 địch mở chiến dịch Đavít đánh chiếm địa bàn các huyện phía nam tỉnh Hà Đông, lập phòng tuyến đồn bốt trên quốc lộ 1A, đường 73, đường 22, đường 60 bao vây Khu Cháy. Hàng ngày chúng dùng pháo bắn phá ác liệt và tổ chức các trận càn nhỏ vào các xã trung tâm Khu Cháy. Rồi chúng đưa lực lượng gián điệp, do thám vào Khu Cháy, lập các bốt tề võ trang, đánh phá cơ sở kháng chiến ở vùng tạm chiếm. Khu Cháy lúc này là chỗ dừng chân, trú ẩn của nhiều cấp uỷ, chính quyền địa phương xung quanh. Thực dân Pháp biết được vị trí của Khu Cháy là mối nguy hiểm uy hiếp trực tiếp phòng tuyến của chúng, do vậy chúng ra sức dùng pháo khống chế, kết hợp với mở những cuộc càn quét vào Khu Cháy, trong đó có trận càn ngày 02/2/1951. Hôm đó 1 tiểu đoàn của địch với sự yểm trợ của pháo binh vựot qua sông Nhuệ đến Minh Đức rồi sang thôn Xuân Tình, du kích và nhân dân 2 xã cùng với bộ đội nhất tề chống càn, diệt giặc. Chúng đi đến đâu cũng bị du kích các thôn phát hiện, nhân dân nổi chống, mõ, tù và báo động khiến cho địch hoang mang, khiếp sợ rút chạy. Đây là trận chống càn thắng lợi điển hình đầu tiên của quân dân Khu Cháy với tên gọi là “tiếng cồng chống giặc”. Đây cũng chính là mẹo du kích, cánh đánh hay được sáng tạo trong chiến tranh của quân dân Đồng Tân sau đã được áp dụng, nhân rộng ở nhiều địa phương trong vùng.

            Sau khi gặp nhiều thất bại và phát hiện bộ đội chủ lực của ta tập kết ở Khu Cháy là mối nguy hiểm cho phòng tuyến của địch quanh Khu Cháy, chúng đã cho quân bao vây, khép chặt vùng Khu Cháy. Để bảo toàn lực lượng, Liên Khu đã ra chủ trương rút bộ đội chủ lực, cán bộ khu, cán bộ tỉnh ra khỏi vòng vây của địch, tổ chức cho nhân dân tản cư để tránh sự tàn sát của giặc. Bấy giờ chỉ còn đại đội 32 và 92 của tỉnh ở lại Khu Cháy phân tán thành những đơn vị nhỏ để chống càn, tiêu hao sinh lực địch và bảo vệ nhân dân kịp thời đi sơ tán. Mặc dù còn số ít bộ đội chủ lực nhưng quân, dân Khu Cháy đã anh dũng chống càn và Đồng Tân là địa bàn diễn ra các cuộc chiến đấu ác liệt giữa ta và địch.

Từ ngày 18 – 21/6/1951 địch ồ ạt mở liên tiếp 3 trận càn lớn vào Khu Cháy, chúng dùng máy bay dội bom vào các thôn xã thuộc Khu Cháy, “giăng tay” dàn hàng ngang tấn công. Kinh hoàng nhất là hôm anh em cán bộ, du kích đang làm nhiệm v cứu thương cho cán bộ, chiến sỹ và nhân dân tại nhà ông Hàn Ứng (thôn Khánh Vân, xã Đồng Tân ) nơi đặt trạm cứu thương của xã thì bị một quả bom napan của địch dội xuống làm cháy cả dãy nhà và hàng chục người chết trong nhà…Mấy ngày sau đó địch liên tiếp bắt phu vào các làng gánh thóc, đốt phá nhà cửa, huỷ hoại nông cụ, cướp trâu, bò, bắt giết đồng bào, cán bộ, bộ đội, duc kích…

           Dù đau thương nhưng cũng rất đỗi anh dũng, khi giặc vào làng, nhân dân, du kích Đồng Tân cùng với bộ đội tỉnh, huyện vẫn kiên cường chiến đấu quyết liệt với địch, gay cấn nhất là tại bờ máng thôn Nam Chính (xã Minh Đức) bộ đội tỉnh, huyện và du kích xã Minh Đức, Đồng Tân đã cận chiến quyết liệt với địch khiến chúng hoảng loạn tháo chạy về đường Quốc lộ 1. Trong trận đó ta tiêu diệt 1 đại đội lính Âu – Phi, bắt sống 30 tên địch. trước tinh thần anh dũng đó quân dân Khu Cháy (trong đó có sự góp sức của quân dân xã Đồng Tân) được Bác Hồ gửi thư khen vào tháng 7/1951.

           Giữa vòng vây của địch Đồng Tân cùng với các xã Khu Cháy vẫn kiên cường toả sáng, giữ vững “trận địa lòng dân”. Trước tầm quan trọng của cơ sở cách mạng Khu Cháy, thực dân Pháp quyết tâm mở nhiều trận càn quét để biến Khu Cháy thành “Khu trắng”, chúng dùng chính sách tam quang:  đốt sạch, phá sạch để tạo thành một vùng trắng, bắt bớ, bắn giết dã man, khiến cho hàng trăm ngôi làng bị tàn phá, hàng ngàn dân bị bắt, bị giết hại, nhiều cán bộ, bộ đội, du kích bị hy sinh, nhiều cơ sở cách mạng bị phá vỡ, đe dọa uy hiếp làm nhụt ý chí cách mạng cuả nhân dân, có những lúc tình thế cách mạng ở đây quá khó khăn tưởng chừng như không thể vượt qua. Xã Đồng Tân và các xã Khu Cháy lúc đó hầu hết nhân dân phải tản cư sang vùng tự do Mỹ Đức, Hoà Bình hoặc các vùng địch tạm chiếm, cán bộ, đảng viên, dân quân du kích xã phần bị hy sinh, bị bắt, phần bị hoang mang thất tán còn rất ít, cả xã chỉ còn mươi hộ dân và vài ba chục quần chúng, cán bộ, đảng viên trung kiên bám làng phục hồi cơ sở.

Tái hiện cảnh chạy càn sống của nhân dân Đồng Tân trong những năm kháng chiến

            Đặc biệt từ cuối năm 1951 khi Khu Cháy được Tỉnh uỷ chọn là hướng chính để mở các khu du kích trong lòng địch, cùng với bộ đội chủ lực của ta tiến vào Khu Cháy thì các cuộc càn quét của địch vào làng xóm càng nhiều và ác liệt hơn, khốc liệt nhất là trận càn Căng cu ru kéo dài từ 27/5 – 11/6/1952, địch đã huy động lực lượng quân cơ động lớn, với vũ khí tối tân gồm xe tăng, xe bọc thép, bom napan… tấn công căn cứ du kích Khu Cháy từ nhiều hướng, sử dụng nhiều chiến thuật như “lật càn”, “phân lô tích hợp”, dồn lực lượng của ta vào trung tâm rồi “cất vó”. Trong trận càn này địch đã gây tổn thất ghê gớm cho nhân dân địa bàn Khu Cháy nói chung và Đồng Tân nói riêng, làng mạc, nhà cửa, ruộng vườn tiếp tục bị đốt cháy, triệt phá tan hoang, trâu bò, lợn gà bị bắt giết, hàng ngàn người dân vô tội cũng bị giết hại, cảnh tượng chết choc khắp nơi. Sau trận càn này những hộ còn lại cũng tản cư, đồng ruộng tiếp tục bị bỏ hoang, cả xã Đồng Tân chỉ còn hơn chục cán bộ, đảng viên, du kích bám trụ đó là lúc phong trào địa phương rơi vào tình cảnh khó khăn nhất.

             Nhưng với ý chí kiên cường, bất khuất bám đất, bám làng chiến đấu, quân và dân Đồng Tân nói riêng, Khu Cháy nói chung đã anh dũng vượt qua mọi khó khăn, thử thách. Thực hiện phương châm "lấy đêm làm ngày, lấy gạch làm chiếu, lấy đất làm giường". Cán bộ, chiến sĩ, du kích trung kiên lăn lộn bám trụ lại cơ sở, rình nhau với địch từng giây, từng phút; “đêm của ta, ngày của địch”, ban ngày ẩn mình trong cỏ lác, đêm đến lại ra cấy cày, mò cua bắt ốc để sinh sống và đi vận động Nhân dân vùng tản cư trở về quê hương sản xuất và xây dựng lại phong trào cách mạng. Nhờ đó, ngọn lửa cách mạng luôn được gìn giữ và phát huy, tạo nên sức mạnh đập tan các trận càn lớn của địch, góp phần bảo vệ vững chắc cơ sở cách mạng của Đảng…/.

Huy Nguyện

(Dựa theo lời kể của cụ Phạm Thị Đường – nguyên là Trung đội trưởng đội du kích xã Đồng Tân và lịch sử đảng bộ Đồng Tân)